Το Μουσείο στεγάζεται σε ιστορικό κτίριο με νεοκλασικά χαρακτηριστικά, το οποίο κτίστηκε μεταξύ 1885-1889, με δωρεά του Κωνσταντίνου Ξενοκράτη, εθνικού ευεργέτη από την ανατολική Θράκη, ως Δημοτικό Παρθεναγωγείο και λειτούργησε για πολλά χρόνια ως σχολείο. Στην ίδια θέση υπήρχε πριν διδακτήριο του άλλοτε Αλληλοδιδακτικού Σχολείου, χρονολογούμενο από το 1830. Το Ξενοκράτειο είναι διατηρητέο κτίσμα, χαρακτηρισμένο ως μνημείο, «χαρακτηριστικό δείγμα σχολικού κτηρίου του τέλους του 19ου αιώνα και ιστορικό τεκμήριο αρχιτεκτονικής που συνέβαλε στην αρχιτεκτονική και πολεοδομική εξέλιξη της Ιεράς Πόλεως του Μεσολογγίου».
Εκτός από τη σχολική του χρήση, το κτίριο υπήρξε επίκεντρο και άλλων δραστηριοτήτων, όπως για παράδειγμα, όταν στο πλαίσιο των 100 χρόνων από το θάνατο του Μπάιρον και του εορτασμού των γιορτών εξόδου 1924 παρατέθηκε επίσημο δείπνο, ή προπολεμικά και αργότερα για τον αποκριάτικο χορό των δημοσίων υπαλλήλων. Στη θέση του αύλειου χώρου του υπήρχε προπολεμικά το Σαράι, κτίσμα που κάηκε το 1948 και κατεδαφίστηκε και το οποίο φιλοξένησε πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Κατά τη διάρκεια του πολέμου το Ξενοκράτειο μετατράπηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο, όπως και άλλα σχολικά κτίσματα της πόλης, ενώ την περίοδο της Κατοχής λειτουργούσε εν μέρει και ως σχολείο και δίπλα σε αυτό οι γερμανοί διατηρούσαν το ιπποστάσιο τους. Τη δεκαετία του 1970 δέχθηκε επισκευές και αλλοίωση των εξωτερικών όψεών του.
Από το 2011 το κτίριο έχει παραχωρηθεί από το Δήμο Ι.Π. Μεσολογγίου στο Υπουργείο Πολιτισμού για τη δημιουργία μουσείου. Το Ξενοκράτειο Αρχαιολογικό Μουσείο αποτελεί από τα τέλη του 2021 το κεντρικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αιτωλοακαρνανίας. Οι αρχαιολογικές του συλλογές περιλαμβάνουν περισσότερα από 1.300 αντικείμενα από όλη την Αιτωλοακαρνανία, ευρήματα παλαιών, αλλά κυρίως πρόσφατων ανασκαφών, τα περισσότερα από τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά, μεταξύ των οποίων και ορισμένα εξαιρετικά σπάνια σύνολα ευρημάτων. Η αρχαιολογική έκθεση διαρθρώνεται σε επτά συνολικά αίθουσες στο ισόγειο και τον όροφο του κτιρίου. Τα εκθέματα καλύπτουν το χρονολογικό φάσμα από τους προϊστορικούς έως και τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους (100.000 π.Χ. – 3ος αι. μ.Χ.) και πλαισιώνονται από πολυμεσικές εφαρμογές. Το μουσείο διαθέτει ακόμη αίθουσα υποδοχής, πωλητήριο, αίθουσα πολλαπλών χρήσεων, αίθουσα εκπαιδευτικών προγραμμάτων και μεγάλο αύλειο χώρο, που χρησιμοποιείται για εκδηλώσεις και εκπαιδευτικές δράσεις. Επιπλέον διαθέτει υποδομές για την προσβασιμότητα ατόμων όλων των ηλικιών και ατόμων ΑμεΑ: ενημερωτικές πινακίδες σε γραφή Braille, ασανσέρ και εξωτερική ράμπα πρόσβασης για άτομα με προβλήματα κίνησης.
Το Μουσείο παράλληλα λειτουργεί και ως Κέντρο Πληροφόρησης (info-point) της Πολιτιστικής διαδρομής «Δρόμοι της λιμνοθάλασσας», όπου, χάρη στην κεντρική θέση του στην πόλη, οι επισκέπτες της περιοχής μπορούν να έχουν πρόσβαση σε εξειδικευμένες εφαρμογές νέων τεχνολογιών για την πληρέστερη πληροφόρησή τους σχετικά με τους πολιτιστικούς και φυσικούς πόρους. Συγκεκριμένα, στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων στο ισόγειο του Μουσείου λειτουργεί πολυμεσική εφαρμογή με οκτώ θεματικές ενότητες που συνδέονται οριζόντια με τις τέσσερις προτεινόμενες πολιτιστικές διαδρομές.
Διεύθυνση: Ασ. Φωτήλα 2, 302 00 Μεσολόγγι.
Τηλέφωνο: 26310 26068.
Ωράριο λειτουργίας: 8.30-15.30. Κάθε Τρίτη το Μουσείο είναι κλειστό.
Τιμή εισιτηρίου: Ολόκληρο: 6 Eυρώ, Μειωμένο: 3 Ευρώ.
Ιστοσελίδα: www.efaaitl.gr
Το Μουσείο βρίσκεται πλησίον του Αγ. Παντελεήμονα, ναού που άρχισε να κατασκευάζεται το 1880. Στην ίδια περιοχή, επί των οδών Κρυστάλλη και Ιωσήφ Ρωγών, βρισκόταν το σπίτι του Επισκόπου των Ελεύθερων Πολιορκημένων Ιωσήφ των Ρωγών και Κοζύλης (1776 – 1826), Φιλικού και αγωνιστή της Επανάστασης του 1821. Η οικία του είναι χαρακτηρισμένη ιστορικό διατηρητέο μνημείο (ΥΑ 106252/3241/15-12-1949 – ΦΕΚ 218/Β/21-12-1949). Ο Ιωσήφ των Ρωγών ανατινάχθηκε στον Ανεμόμυλο το βράδυ της Καθαράς Δευτέρας 1826 μαζί με 30 συμπολεμιστές του, βάζοντας φωτιά σε βαρέλι με μπαρούτι και στη συνέχεια βρήκε μαρτυρικό θάνατο από τους Τούρκους οι οποίοι τον βασάνισαν και τελικά τον αποκεφάλισαν. Παλαιότερα στη θέση αυτή υπήρχε λιθόκτιστη πυραμιδοειδής κατασκευή πάνω σε τετράπλευρη βάση, μνημείο που καταστράφηκε τη δεκαετία του 1950 και ο χώρος οικοδομήθηκε. Ο τάφος του αναδείχθηκε το 1991.
Στην πλατεία του Αγ. Παντελεήμονος βρίσκεται ακόμη το κτίριο του πρώην ”ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ’‘, σήμερα 1ου Νηπιαγωγείου, χαρακτηρισμένου ως μνημείου (ΥΑ ΥΠΠΟ/ΔΝΣΑΚ/Α/3611/91/4-2-2005 – ΦΕΚ 226/Β/21-2-2005), ως χαρακτηριστικό δείγμα σχολικού κτιρίου, που κτίστηκε μετά το 1850 από το Ίδρυμα Κ. Χατζηκώστα. Έχει κλασικιστική μορφολογία και ιστορική αρχιτεκτονική και πολεοδομική φυσιογνωμία, η οποία χαρακτήρισε την περιοχή αλλά και την Ιερά Πόλη Μεσολογγίου.