Ο αρχαιολογικός χώρος Πλευρώνας βρίσκεται σε απόσταση πέντε περίπου χιλιομέτρων βορειοδυτικά του Μεσολογγίου, στους νοτιοδυτικούς πρόποδες της οροσειράς Ζυγός. Έχει απευθείας πρόσβαση μέσω της Εθνικής Οδού Αντιρρίου – Ιωαννίνων ή μέσω της Ιόνιας Οδού, από την έξοδο 4, προς Μεσολόγγι.
Η Πλευρώνα κατείχε σημαντική θέση στην αιτωλική μυθολογία και όφειλε το όνομά της στον Πλευρώνα, γιο του γενάρχη της Αιτωλίας Αιτωλού. Αναφέρεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα ως πόλη που συμμετείχε στη δύναμη πλοίων που έστειλαν οι Αιτωλοί στην Τροία. Η αρχική της θέση τοποθετείται στους λόφους Γυφτόκαστρο και Πετροβούνι, δύο περίπου χιλιόμετρα βόρεια του Μεσολογγίου. Σύμφωνα με τον Στράβωνα, καταστράφηκε ολοκληρωτικά το 234 π.Χ. από το Δημήτριο Β΄ τον Μακεδόνα, γνωστό ως Αιτωλικό. Θεωρείται γενικά ότι ξανακτίστηκε σε νέα θέση, δυτικότερα και ψηλότερα της αρχικής, η οποία είναι ευρύτερα γνωστή ως Κάστρο της Κυρά-Ρήνης. Η νέα θέση της πόλης επόπτευε όλη τη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου και ήταν οχυρωμένη με τείχος μήκους 2.360 μ. σε συνολική έκταση 235 στρεμμάτων. Στην κορυφή του περιβόλου υπήρχε ξεχωριστά οχυρωμένη ακρόπολη, σε υψόμετρο 370 μ., όπου πιθανότατα λατρευόταν η Αθηνά Αρακυνθία, σε ναό που φέρεται να είχε ιδρύσει ο Τυδέας.
Η οχύρωση της Νέας Πλευρώνας είναι από τα εντυπωσιακότερα δείγματα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής της Αιτωλίας. Διατηρείται σε μεγάλο ύψος, με τις πύλες της, τους πύργους και τις κλίμακες ανόδου. Μέσα στον τειχισμένο χώρο διακρίνεται η διάταξη του πολεοδομικού ιστού, που εν μέρει ακολουθούσε το ιπποδάμειο σύστημα, με κτιριακά συγκροτήματα οργανωμένα σε οικοδομικές νησίδες που περιβάλλονται από δρόμους. Εκτός από ιδιωτικά κτίρια, στο εσωτερικό του περιβόλου εκτείνεται η αγορά της πόλης, με θεμέλια στοάς και άλλων δημοσίων κτιρίων άγνωστης χρήσης, μεταξύ των οποίων γυμνάσιο ή στάδιο (;), καθώς και δεξαμενή, βάθρα αγαλμάτων και εξέδρες. Ένα από τα πιο ξεχωριστά μνημεία του χώρου είναι μία μεγάλη λαξευτή δεξαμενή (33 Χ 22 μ.), χωρητικότητας 2.500 κ.μ. που διαιρείται εσωτερικά σε πέντε θαλάμους.
Ανάμεσα στα δημόσια οικοδομήματα της πόλης ξεχωρίζει το ιδιότυπο μικρό θέατρο, το οποίο είναι κτισμένο πάνω στο δυτικό τείχος του οχυρωματικού περιβόλου, κοντά στην κεντρική πύλη της οχύρωσης και έχει εξαιρετική θέα προς τη γύρω περιοχή. Το μνημείο χρονολογείται στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. Το κοίλο είναι εν μέρει λαξεμένο στον φυσικό βράχο και διατηρεί τέσσερις κλίμακες και δεκαοκτώ σειρές εδωλίων, ενώ υπολογίζεται ότι αρχικά είχε 25-30 σειρές. Το σκηνικό οικοδόμημα είχε διώροφο προσκήνιο και ήταν προσαρμοσμένο πάνω στο τείχος, χρησιμοποιώντας ως βοηθητικό του χώρο (αποδυτήρια; ) έναν γειτονικό πύργο. Τα νεκροταφεία της πόλης, περιελάμβαναν επιβλητικά μνημεία «μακεδονικού» τύπου και επιμελημένους ταφικούς περιβόλους.
Ο αρχαιολογικός χώρος Πλευρώνας έχει δεχθεί σημαντικές παρεμβάσεις ανάδειξης και αναστήλωσης μεταξύ των ετών 2002-2015 από το Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων και Εκτέλεσης Αρχαιολογικών Έργων και στη εν συνέχεια από τη Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του ΥΠ.ΠΟ.Α, με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κ.Π.Σ. (2002-2009) και το Ε.Σ.Π.Α (2011-2015), μέσω του Ε.Π. της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. Το επισκέψιμο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου, το οποίο δεν περιλαμβάνει την ακρόπολη, διαθέτει χώρο στάθμευσης, κτίρια εξυπηρέτησης κοινού, πληροφοριακό υλικό και οριοθετημένες διαδρομές επισκεπτών. Πρόσφατα ολοκληρώθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδας η υλοποίηση του έργου «Στερέωση, αποκατάσταση και ανάδειξη αρχαίου θεάτρου Πλευρώνας» με χρηματοδότηση από το Ε.Π. «ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 2014-2020».
Διεύθυνση: 302 00 Μεσολόγγι
Ωράριο λειτουργίας: 8.30 – 15.30
Τιμή εισιτηρίου: Ολόκληρο: 3 Eυρώ, Μειωμένο: 2 Ευρώ
